W Zakładzie są kontynuowane i twórczo rozwijane tradycje metodologiczne językoznawczej szkoły warszawskiej, zwłaszcza w zakresie dialektologii. Pod kierunkiem prof. Haliny Karaś powstały dwa nowatorskie wydawnictwa internetowe z tej dziedziny, mianowicie: Gwary polskie. Przewodnik multimedialny, http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/, Warszawa 2008-2010, oraz Dialekty i gwary polskie. Przewodnik multimedialny,  www.dialektologia.uw.edu.pl, Warszawa 2010-2011.

Nowe metody i podejścia badawcze w dialektologii dotyczą ponadto m.in. zastosowania fonetyki akustycznej w badaniach dialektologicznych, badań języka polskiego w obcym środowisku (na Litwie, Ukrainie, w Kazachstanie). Animatorkami prac są prof. Halina Karaś i dr Justyna Garczyńska. H. Karaś kieruje obecnie grantem: Język polski pogranicza litewsko-łotewsko-białoruskiego na tle innych odmian polszczyzny północnokresowej, a w latach 2006-2010 kierowała pracami zespołu opracowującego wymienione witryny internetowe. Jest też autorką wielu publikacji poświęconych polszczyźnie na Litwie i Łotwie (m.in. monografii Gwary polskie na Kowieńszczyźnie). Opis metody badań akustycznych na podstawie mowy Polek z Kazachstanu zawiera praca J. Garczyńskiej (Analiza fonetyczna akcentowanych samogłosek ustnych w mowie Polek z Kazachstanu), która zastosowała ją jako pierwsza w polskiej dialektologii.

Wielokierunkowe są badania z zakresu historii języka, które dotyczą zarówno leksyki, jak i gramatyki historycznej (w szczególności fleksji, w mniejszym stopniu składni). Szczególnie dokładnie została opracowana kategoria męskoosobowości, której poświęciła monografię A. Kępińska (Kształtowanie się polskiej kategorii męsko- i niemęskoosobowości. Język wobec płci). Szereg publikacji dotyczy fleksji i składni liczebników (por. zwłaszcza monografię dr Izabeli Stąpor Kształtowanie się normy dotyczącej fleksji liczebników polskich od XVI do XIX wieku, monografię i artykuły A. Kępińskiej). Prowadzone są badania leksyki zarówno w poszczególnych okresach rozwoju języka polskiego, od staropolszczyzny po wiek dziewiętnasty, jak i etymologii,  zmian znaczeniowych i ewolucji leksemów. Szczególnie istotne są tu monografie A. Piotrowskiej (Zmysły a procesy mentalne. Historia słownictwa z rodziny czasownika baczyć w języku polskim) i E. Kwapień (Kształtowanie się zasobu leksykalnego polszczyzny XIX wieku). Szereg publikacji poświęcono także zapożyczeniom leksykalnym w dziejach polszczyzny, zwłaszcza rosyjskim (por. monografię H. Karaś Rusycyzmy słownikowe w polszczyźnie okresu zaborów (na podstawie prasy warszawskiej z lat 1795-1918)).   

W Zakładzie rozwijane są również badania z zakresu onomastyki. Znaczne osiągnięcia ma w tym zakresie dr hab. Wanda Decyk-Zięba, zwłaszcza w opisie adaptacji przez polszczyznę wschodniosłowiańskich nazw geograficznych (por. jej monografię Nazewnictwo wschodniosłowiańskie w języku polskim XVI i początku XVII wieku), także obcego nazewnictwa geograficznego w pierwszym polskim słowniku geograficznym (książka Lexykon geograficzny bazylianina Hilariona Karpińskiego. Studium historycznojęzykowe (wybrane zagadnienia)). Pracownicy Zakładu zajmują się także antroponimami, głównie w aspekcie historycznym (M. Kresa, W. Decyk-Zięba, H. Karaś), także nazwami własnymi w gwarach (A. Kępińska) i w polszczyźnie środowisk polonijnych (W. Decyk-Zięba).

Kolejne zagadnienia badawcze pracowników Zakładu to język religijny, a nowatorskie ujęcie słownictwa polskich protestantów zaproponowała dr Izabela Winiarska-Górska, autorka monografii poświęconej temu zagadnieniu. Kieruje ona także obecnie grantem Szesnastowieczne przekłady Nowego Testamentu na język polski a rozwój renesansowej polszczyzny – internetowa baza danych.

W Zakładzie prowadzone są także badania nad leksykografią gwarową i historyczną.  Monografię poświęconą słownikom gwarowym (Polska leksykografia gwarowa) i szereg artykułów opublikowała ostatnio H. Karaś. Pierwszy leksykon geograficzny omówiła natomiast W. Decyk-Zięba Lexykon geograficzny bazylianina Hilariona Karpińskiego. Studium historycznojęzykowe (wybrane zagadnienia)). Pracownicy Zakładu (A. Kępińska, E. Kwapień. A. Piotrowska) wzięli także udział w opracowywaniu witryny internetowej poświęconej leksykografii (pod red. M. Bańko, M. Czeszewskiego i M. Majdak). Dziełem wspólnie opracowanym przez pracowników Zakładu na potrzeby dydaktyki jest Glosariusz staropolski pod red. W. Decyk-Zięby i S. Dubisza.

Szereg publikacji pracowników ZHJPiD dotyczy także kultury języka polskiego w przeszłości i współcześnie oraz kształtowania świadomości językowej. Tych zagadnień dotyczą liczne artykuły W. Decyk-Zięby i I. Winiarskiej-Górskiej. W odniesieniu do współczesnej polszczyzny są to przede wszystkim prace poświęcone zagadnieniom kulturalnojęzykowym na Wileńszczyźnie, związane z grantem kierowanym w latach 1998-2000 przez H. Karaś Język uczniów polskojęzycznych szkół na Wileńszczyźnie. Kultura języka polskiego.

Pracownicy i doktoranci Zakładu Historii Języka Polskiego i Dialektologii uczestniczą w życiu naukowym w Polsce i za granicą, współpracując w różny sposób z badaczami z uniwersytetów: w Wilnie, Kijowie, Lwowie czy Sapporo.